Με τη λήξη του ισπανικού εμφυλίου το καλοκαίρι του 1939 μπορεί χιλιάδες ηττημένοι να διέσχισαν τα γαλλικά σύνορα για να σωθούν, υπήρξαν όμως και περίπου 2000 αντιφασίστες που κατέφυγαν στην ΕΣΣΔ ελπίζοντας να ζήσουν έστω μακρυά από τον τόπο τους τον σοσιαλιστικό παράδεισο. Εκεί όσοι συμφώνησαν με το σταλινικό καθεστώς υπέγραψαν έγγραφα αποδεχόμενοι τη σοβιετική ιθαγένεια και οι λίγες δεκάδες που διαφωνούσαν (στην πλειοψηφία τους μέλη της αναρχοσυνδικαλιστικής CNT αλλά και οπαδοί του POUM που υπέκειντο στον Τρότσκι και οι οποίοι βεβαίως δε μπορούσαν να προβλέψουν την τύχη του ηγέτη τους ένα χρόνο μετά) οδηγήθηκαν σε στρατόπεδο γεωργικής εργασίας στο Καζακστάν όπου εκεί υπήρχαν ήδη συμπατριώτες τους που εκπαιδευόντουσαν από τους σοβιετικούς αλλά καθώς ο Φράνκο κέρδιζε εδάφη αποφασίστηκε ότι οι άνδρες αυτοί θα ήταν μάταιο να επιστρέψουν κι όταν ορισμένοι από αυτούς σχεδίασαν τη διαφυγή τους στο Μεξικό (πιθανώς τροτσκιστές) συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν. Ας μη ξεχνάμε ότι οι αντιπαλότητες μεταξύ των δημοκρατικών δυνάμεων κυρίως στη Βαρκελώνη ήταν νωπές.
Ο δρόμος της προσφυγιάς. Κάποιοι δε θα επιστρέψουν ποτέ
Με τη ναζιστική βοήθεια (κυρίως στον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα) ο Χίτλερ ήταν πεπεισμένος ότι ο Φράνκο θα ανταπέδιδε τη χειρονομία μπαίνοντας σε κάποια φάση στον πόλεμο. Καθώς όμως οι μεγάλες μάχες εξελίσσονταν ορισμένοι παράγοντες όπως η συνεχιζόμενη οικονομική εξαθλίωση της χώρας και κυρίως οι δυτικοί εκβιασμοί οδήγησαν την Ισπανία στην ουδετερότητα προκαλώντας τον εκνευρισμό του Φύρερ. Για να μη φανεί όμως ότι ο Φράνκο αθέτησε πλήρως την υπόσχεσή του επέτρεψε σε όσους συμπατριώτες του ήθελαν εθελοντικά να πολεμήσουν με τη σβάστικα στο μπράτσο, μόνο όμως στο Ανατολικό μέτωπο.
Το σήμα της División Azul
Έτσι σχηματίστηκε η Κυανή μεραρχία (División Azul) όπου εντάχθηκαν μέχρι την τελική διάλυσή της το 1944 περίπου 45.000 Ισπανοί και Πορτογάλοι φασίστες. Οι στρατιώτες αυτοί αποδείχθηκαν τόσο σκληροί στις μάχες ώστε ο Χίτλερ τους απέδωσε ειδικό παράσημο. Κι ας είχε ξεσπάσει σκάνδαλο στη Ρίγα το 1943 όταν ορισμένοι Ίβηρες τραυματίες πέρναγαν τις ώρες τους με γερμανίδες.
Ισπανοί ναζί εκπαιδεύονται στη Γερμανία
Τον Οκτώβριο του 1943 ο Φράνκο ύστερα από πιέσεις όχι μόνο από τους συμμάχους αλλά και από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αναγκάστηκε να αποσύρει τα στρατεύματα. Περίπου 3.000 φαλαγγίτες αρνήθηκαν και τους βρίσκουμε να πολεμάνε μέχρι και στη μάχη του Βερολίνου. Μέχρι τότε όμως κάποιοι εκατοντάδες αιχμαλωτίστηκαν από τον Κόκκινο Στρατό.
Τάφος ισπανού φαλαγγίτη
Τι κοινό όμως θα μπορούσαν να έχουν αυτές οι δύο ιστορικές περιπτώσεις; Το στρατόπεδο Καραγκάντα στο Καζακστάν! Οι αυτή τη φορά ηττημένοι ισπανοί φασίστες συνάντησαν 60 αντιφασίστες από την πατρίδα τους σε πενήντα βαθμούς υπό το μηδέν, χωρίς θέρμανση με 100 γραμμάρια ψωμιού κι έναν υδατώδες χυλό τη μέρα. Και πολλή δουλεία!
Μέλη της CNT
Tον Απρίλιο του 1949, οι αντιφασιστές της Καραγκάντα μεταφέρθηκαν σε ένα άλλο στρατόπεδο στις ερημικές περιοχές κοντά στο Cherepovetz, στα βόρεια της Μόσχας όπου ήδη υπήρχαν 230 Ισπανοί POW. Οι κρατούμενοι εργάζονταν είτε στην κατασκευή είτε στην υλοτομία και μάλιστα με μισθό.
Ισπανοί στο στρατόπεδο της Καραγκάντα
O μαχητής της Κυανής μεραρχίας κι έγκλειστος στην Καραγκάντα Oroquieta Arbiol γράφει στο βιβλίο του:
«Μεταξύ των τροφίμων υπήρχαν πολλοί αγράμματοι και άνθρωποι γεμάτοι μίσος. Τους αποφεύγαμε. Ο πιο αποκρουστικός από αυτούς ήταν ένας αναρχικός ο οποίος συνεχώς καυχιόνταν για το πώς σκότωνε φασίστες στη διάρκεια του απελευθερωτικού πολέμου (σημ. του Ισπανικού εμφυλίου) […] Στην καρδιά της ΕΣΣΔ οι δύο Ισπανίες έμοιαζαν διαφορετικές και ισοπεδωμένες. Εκεί αγκαλιαστήκαμε, παλέψαμε μαζί, βιώσαμε δίκες, υποφέραμε ποινές. Για εμάς ο ισπανικός εμφύλιος τελείωσε εκεί στα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης!»
Στην άλλη πλευρά ίσως ο τελευταίος επιζών της Καραγκάντα ο Jose Maria Bañuelos ήταν ένα από τα πολλά παιδιά δημοκρατικών οικογενειών που περιέθαλψε ο Στάλιν. Το 1939 σε ηλικία 9 ετών μεταφέρθηκε από το Σαντούρτσι της Β. Ισπανίας στο Λένινγκραντ και αργότερα παρ’ όλες τις δυσκολίες του Β’ Παγκοσμίου πολέμου το κράτος του παρείχε εκπαίδευση και στέγαση. Το 1947 όμως λόγω ξηρασίας και πείνας αναγκάστηκε να κλέψει 200 γρ. ψωμί και καταδικάστηκε 8 χρόνια σε καταναγκαστική εργασία. Σε συνέντευξή του το 2015 δήλωσε ότι «οι δύο πλευρές έπρεπε να ενωθούν για να επιβιώσουν αφού η ιδεολογία κάτω από τέτοιες άθλιες συνθήκες δεν ήταν τίποτα σπουδαίο».
Δε μπορούμε να ξέρουμε με ακρίβεια ποια ήταν η σχέση μεταξύ τους καθώς η έρευνα για τους ισπανούς φυλακισμένους στα γκούλαγκ είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, ξέρουμε όμως ότι οι εθνικόφρονες για να επιβιώσουν ζυμώθηκαν με την αλληλεγγύη που δημιουργούν οι φυλακισμένοι και συμμετείχαν σε στάσεις και απεργίες πείνας (ισπανίδες κήρυξαν απεργία πείνας όταν τις χώρισαν από τους συζύγους τους και κέρδισαν) πρακτικές εντελώς άγνωστες με το ιδεολογικό τους υπόβαθρο. Μέχρι και σε εξεγέρσεις έλαβαν μέρος με σπουδαιότερη στο γκούλαγκ Κενγκίρ στο στρατόπεδο Steplag πάλι στο Καζακστάν από 20.000 εξόριστους.
Εκεί στα τέλη της δεκαετίας του 40 υπήρχαν ακροδεξιοί, μενσεβίκοι, αναρχικοί, τροτσκιστές, ουκρανικά SS και πολλοί παραβατικοί.
Στις 16 Μαΐου 1954 και ύστερα από εκτελέσεις κρατουμένων από τους φρουρούς ξεσπάσε γενική ανταρσία. Σε μικρό χρονικό διάστημα (με σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος») το γκούλαγκ ελέγχθηκε από τους φυλακισμένους. Χτίστηκαν δομές αλληλεγγύης και αδελφοσύνης με μοίρασμα τροφίμων (που αργότερα μειώθηκαν), περιφρούρηση χώρου, οργάνωση μουσικών εκδηλώσεων, μέχρι και τέλεση γάμων. Χριστιανοί συμμάχησαν με μουσουλμάνους, τσετσένοι με ρώσους, ποινικοί με πολιτικούς κρατούμενους ενώ ξαναβλέπουμε το φαινόμενο οι ουκρανοί φασίστες (OUN) να συσπειρώνονται με τους ομοεθνείς αντιφασίστες ενάντια στο καθεστώς που είχε αρχίσει με πλαστές διαπραγματεύσεις, με προβοκάτσιες και με συγκεντρώσεις στρατιωτικών μονάδων να απειλεί τα κεκτημένα των εξεγερμένων. Μέχρι και μερικοί ιάπωνες συμμετείχαν στον στασιασμό ενώ καταγράφεται και η παρουσία ελλήνων ορθόδοξων ιερέων.
Αυτές οι πνοές ελευθερίας κράτησαν για 40 μέρες. Στις 26 Ιουνίου 1954 ο σοβιετικός στρατός (και με βοήθεια εκ των έσω) κατέστειλε την εξέγερση αφήνοντας περίπου 500 ~ 700 νεκρούς και πολλούς τραυματίες. Τα γεγονότα αυτά έγιναν ευρέως γνωστά από τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν στο βιβλίο του «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ».
Τρεις μήνες νωρίτερα 291 Ισπανοί κρατούμενοι, φασιστές και αντιφασίστες απελευθερώνονται ανέλπιστα. Μεταφέρθηκαν στην Οδησσό με εκπροσώπους του Γαλλικού Ερυθρού Σταυρού κι επιβιβάστηκαν σε ένα ελληνικό καραβάκι, το Semiramis με προορισμό τη Βαρκελώνη. Κάνοντας στάση στην Κωνσταντινούπολη οι φαλαγγιστές συγκεντρώθηκαν στο κατάστρωμα φωνάζοντας «Ζήτω η Ισπανία! Ζήτω ο Φράνκο!». Το δρομολόγιο «από τον Στάλιν στον Φράνκο» έμοιαζε για τους αντιφασίστες εφιάλτης. Ευτυχώς η γαλλική κυβέρνηση (και με παρέμβαση του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας) τους παραχώρησε άσυλο.
Εκδήλωση στη Γαλλία για τους ισπανούς φυλακισμένους στα γκούλαγκ της Καραγκάντα
Οι τελευταίοι επιζώντες εμφανίστηκαν από τη σοβιετική κράτηση το 1956.
Μόλις τo 2013 για πρώτη φορά ο ηγέτης του Καζακστάν Nazarbayev παρέδωσε στον ισπανό πρωθυπουργό Ραχόι λίστες από 750 ισπανών (300 ρεπουμπλικανών και 450 εθνικιστών) κρατούμενων. Πολλοί ισπανοί πολίτες τότε ταξίδεψαν μέχρι το Καζακστάν για να βρούν περισσότερες πληροφορίες για συγγενείς που ποτέ δεν είδαν. Μαζί τους κι ελάχιστοι επιζώντες…
Δείτε:
Karaganda [2013].
Ταινία μικρού μήκους για έναν εβραίο έγκλειστο στην Καραγκάντα
Kengir: 40 Days of Freedom [2008]. Ντοκυμαντέρ για την εξέγερση στο Κενγκίρ
Πηγές:
– https://libcom.org
-NIL SANTIANEZ – Topographies of Fascism: Habitus, Space, and Writing in Twentieth-Century Spain
-EL PAIS
-GERARDO OROQUIETA ARBIOL & CESAR GARCIA – De Leningrado a Odessa [1973]
-THE SAN DIEGO UNION – TRIBUNE
-MARK MAZOWER – Η αυτοκρατορία του Χίτλερ [2009]
-R.W. DAVIES – Soviet history in the Yeltsin era [1997]
-ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ – Αυτά λοιπόν τα νέα του Αλέξανδρου [2016]
istories4050 